Güneş Merkezli Sistemi Kim Buldu? Toplumsal Yapıların Gölgesinde Bilginin Cinsiyeti
Bir Sosyoloğun Düşünce Günlüğünden
İnsanlık tarihine baktığımızda, her “bilimsel keşif” aslında bir toplumsal bağlamın ürünüdür. Bugün “Güneş merkezli sistemin kimin tarafından bulunduğu” sorusu, sadece astronomik bir merak değil; aynı zamanda toplumsal bir aynadır. Nicolaus Copernicus, elbette modern bilimin öncülerinden biri olarak bu modeli ortaya koydu. Fakat mesele sadece “kim buldu?” sorusundan ibaret değildir.
Sosyolojik olarak esas mesele şudur: Bir insanın “doğruyu” söyleyebilmesi için hangi toplumsal koşulların oluşması gerekir?
Toplumsal Normlar ve Bilginin Meşruiyeti
Bir düşünürün fikri, çoğu zaman bireysel zekâsından ziyade yaşadığı toplumun bilgi rejimiyle şekillenir.
Copernicus’un yaşadığı 16. yüzyıl, dinsel otoritenin güçlü olduğu bir dönemdi. Dünya’nın evrenin merkezinde olduğu düşüncesi, yalnızca kozmolojik değil; aynı zamanda toplumsal bir düzendi. Bu düzenin sorgulanması, yalnızca göklerin değil, insanların yerini de yeniden tanımlamak anlamına geliyordu.
Toplumsal normlar, bireylerin ne düşünebileceğini ve nasıl konuşabileceğini belirler.
Bir keşif, ancak toplum izin verirse “gerçek” haline gelir. Copernicus’un güneş merkezli sistemi, aslında bilgi ile güç arasındaki çatışmanın sembolüdür. Bilgi, toplumun değerleriyle uyumluysa kutsanır; değilse bastırılır. Bu dinamik, yalnızca 16. yüzyıla değil, günümüz dijital çağının “algoritmik doğrularına” da uzanır.
Erkeklerin Yapısal, Kadınların İlişkisel Dünyası
Sosyolojik açıdan dikkat çekici bir nokta, tarih boyunca bilimin erkek egemen bir alan olarak kurgulanmasıdır. Erkekler genellikle “yapısal” alanlarda — yani sistem, düzen, kuram gibi soyut kategorilerde — üretken olmuşlardır. Kadınlar ise toplumsal örgünün “ilişkisel” alanında — yani bakım, duygu, iletişim ve bağ kurma süreçlerinde — merkezde yer almıştır.
Bu ayrım biyolojik değil, toplumsal cinsiyet rollerinin sonucudur.
Copernicus’un “güneş merkezli sistemi” evreni matematiksel düzene sokarken, kadınların tarih boyunca kurduğu toplumsal sistemler ilişkisel bir dengeyi esas almıştır.
Erkek aklı, evrenin mekaniğini çözmek ister; kadın aklı ise o mekanik içinde anlam kurmaya çalışır.
Bu fark, bilgi üretiminin doğasını da şekillendirir:
Bir erkek, sistem kurar.
Bir kadın, o sistemin içinde yaşam kurar.
Kültürel Pratikler ve Bilginin Cinsiyeti
Toplumlarda bilgi üretimi, kültürel pratiklerin bir yansımasıdır.
Batı dünyasında bilim, uzun süre “erkek aklının üstünlüğü” mitiyle beslenmiştir. Kadınların bilgiye erişimi sınırlanmış, “öğretmen”, “bakıcı” veya “destekleyici” rollerle tanımlanmıştır.
Oysa bilgi, yalnızca akıl değil, deneyim ve duygunun da ürünüdür.
Güneş merkezli sistemin keşfi, bilimsel olarak devrim niteliğindeydi; ama sosyolojik olarak hâlâ eksikti. Çünkü evrenin merkezini değiştirirken, bilginin merkezini değiştirmedi.
Kadınlar o dönemde hâlâ bilimin çevresinde, yani “yörüngesinde” yer alıyordu.
Bu durum, kültürel pratiklerin bilgi üretimini nasıl şekillendirdiğini gösterir.
Bir toplum, kimin konuşabileceğine, kimin dinlenmeye değer olduğuna karar verir.
Güneş merkezli sistem, insanı merkezden çekip güneşi merkeze yerleştirdi; ama aynı toplum, kadınları o merkezin dışına itmeye devam etti.
Toplumsal Yapının Değişimi ve Bilginin Evrimi
Bugün, bilgi üretimi artık yalnızca akademik laboratuvarlarda değil, toplumsal ağlarda gerçekleşiyor. Toplumsal normlar hâlâ şekil değiştirerek varlığını sürdürüyor.
Kadınlar artık astronomi, teknoloji, mühendislik gibi alanlarda aktif; ancak hâlâ “bilimsel otorite”nin erkek kimliğiyle özdeşleşmiş olduğu bir dünya düzeninde yaşıyoruz.
Bu değişim, Copernicus’un yaşadığı epistemolojik devrimi anımsatıyor:
Dünya artık merkezde değilse, belki erkek aklı da merkezde olmak zorunda değildir.
Toplumsal bilgi üretimi, tıpkı güneş sistemi gibi, bir denge gerektirir.
Güneş, Toplum ve Birey Arasında Yeni Bir Merkez Arayışı
Güneş merkezli sistem, insanlığın dışsal evrenini açıklamayı başardı; şimdi sıra içsel evrenimize geldi.
Sosyolojik açıdan bakıldığında, her birey kendi “güneşini” bulmakla yükümlüdür: bir anlam merkezi, bir yön, bir değer ekseni.
Toplumsal normlar, cinsiyet rolleri ve kültürel beklentiler bizi çevreleyen “yörüngelerdir”. Ama asıl mesele, o yörüngenin içinde kimin merkezde olduğunu sorgulamaktır.
Sonuç: Bilim mi Devrim, Toplum mu Evrim?
“Güneş merkezli sistemi kim buldu?” sorusunun cevabı yalnızca “Copernicus” değildir.
Bu sistem, insanlığın kolektif bir dönüşümüdür — bilginin, otoritenin ve kimliğin yeniden tanımlanmasıdır.
Toplumsal açıdan asıl keşif şudur:
Evrenin merkezini değiştirmek kolaydır, ama toplumun merkezini değiştirmek yüzyıllar alır.
Belki de şimdi sormamız gereken yeni soru şudur:
“Bilginin merkezinde hâlâ kim duruyor — güneş mi, erkek aklı mı, yoksa nihayet insanlığın tamamı mı?”
Bu sorunun cevabı, yalnızca astronominin değil, sosyolojinin de geleceğini belirleyecektir.